Pod jednym dachem

    Nie jest chyba tajemnicą, że przyszłość Bośni i Hercegowiny jako współczesnego europejskiego państwa, ale też wspólnoty a raczej wspólnot narodowych, językowych, religijnych, kulturowych, jawi się obserwatorom, politykom, szeroko i różnie pojmowanym elitom intelektualnym, i koniec końców samym obywatelom tego kraju, w ciemnych barwach. Pesymizm, choć w różny sposób wyrażany lub też przemilczany jest w pełni zasadny. Niestety. Pisać o problemach współczesnej Bośni i Hercegowiny można by bez końca, a aspektów wartych poruszenia jest bardzo wiele. O niektórych z nich już pisałam, o niektórych mam zamiar, a do innych pewnie nigdy nie dojdę. Niemniej jednak nie odkryję Ameryki (lub jakby powiedzieli Bośniacy – ciepłej wody, co skądinąd stanowi jedno s moich ulubionych powiedzonek…) jeśli powiem, że największym problemem dzisiejszej Bośni jest nacjonalizm. Kto nie chce tego widzieć i ”sprzedawać” wciąż jeszcze popularną, ale mocno lukrowaną wizję wielokulturowej Bośni trzech wielkich religii, niech przyjedzie tu na dłużej, poczyta gazety a przede wszystkim posłucha ludzi…

Podzielona w 1995 roku na mocy układu z Dayton Bośnia jest nadal gorącym garem, z którego mimo trzymania nad nim ciężkiej pokrywy przez tzw. wspólnotę międzynarodową, para nadal bucha. Ale zostawmy uogólnienia i przejdźmy do sedna sprawy. Kanałem przez który nacjonalizm wżera się w społeczne tkanki, oprócz twardej polityki, mediów i wspólnot religijnych, jest przede wszystkim edukacja. Młodzi obywatele, przyszli wyborcy, elity, politycy, decydenci itd., chociaż osobiście wojny nie pamiętają, to są jej konsekwencjami najbardziej skażeni. Od przedszkola do uniwersytetu są poddawani segregacji (w pełnym znaczeniu tego słowa), wpajana jest im tylko jedna wizja przeszłości, narodu i kultury. Młody obywatel, o ile nie pochodzi z wykształconej, otwartej, liberalnej rodziny, o ile nie stara się myśleć samodzielnie, szukać, czytać, poddawać w wątpliwość otaczającą go rzeczywistość, nie zbuntuje się przeciwko większościowemu myśleniu, właściwie nie ma szans na ucieczkę od dominującej, konserwatywnej, prawicowej, narodowej i  religijnej doktryny. Przykładów na to jest wiele, ja przytoczę tylko te najbardziej oczywiste.

W zeszłym roku z sarajewskich przedszkoli zniknął długoletni obyczaj rozdawania prezentów przez Dziadka Mroza, przy czym sama nazwa nie ma tutaj tak negatywnych skojarzeń jak w Polsce, jest to określenie tak neutralne jak powiedzmy poznański Gwiazdor. Obyczaj miał typowo świecki charakter, a okazją nie było oczywiście Boże Narodzenie, lecz neutralny Nowy Rok. Jednak postać kojarzona (czy słusznie?) z chrześcijaństwem nie jest dobrze widziana wśród części dzisiejszych nawróconych na arabski islam bośniackich muzułmanów, tak samo jak i Nowy Rok, który ci sami próbują negować, wprowadzając tym samym islamski kalendarz, w którym nowy rok przypada w rocznicę hidżry czyli ucieczki proroka Muhammada z Mekki do Medyny. Jedna z propagatorek takiego podchodzenia do tradycji, dyrektorka sieci publicznych przedszkoli Kantona Sarajevo, Arzija Mahmutović, zdeklarowana, nosząca hidżab muzułmanka, zdecydowała, ten sympatyczny, świecki, i z pewnością przynoszący dzieciom radość zwyczaj, wymazać z oficjalnego kalendarza. Oprócz tego wydała rozporządzenie o wprowadzeniu religii do przedszkoli. Nie muszę wspominać, że chodziło jedynie o islam. Te dwie decyzje oczywiście spotkały się z protestem wielu rodziców dzieci innej narodowość i wyznania, ateistów oraz różnych instytucji ,organizacji pozarządowych i zwykłych obywateli, którzy nie zgadzają się z islamizacją Bośni, która choć w większości muzułmańska czerpie również z zachodniej, chrześcijańskiej tradycji. Oczywiście protesty nic nie dały, a decyzja pani dyrektor spowodowała, że wielu Chorwatów i ateistów z publicznych przedszkoli swoje dzieci zabrało. Sfera publiczna, w Sarajewie, a nie jest ono wyjątkiem, stała się sferą jednonarodową. W ten sposób segreguje się dzieci od najmłodszych lat. Podziały według narodowości i wyznania jeszcze wyraźniejsze są w szkołach podstawowych. W miastach które są większościowe pod względem narodowości ”nie ma problemu” a to znaczy, że większość dyktuje warunki. W miastach podzielonych, a jest takich naprawdę sporo, funkcjonuje zjawisko tzw. dwóch szkół pod jednym dachem. Wygląda to bardzo prosto – budynek szkoły jest jeden, ale dzieci, nauczyciele, program nauczania są podzielone według przynależności do jednego z konstytucyjnych narodów Bośni i Hercegowiny (czyli Bośniaków, Chorwatów i Serbów). W praktyce do takiej szkoły na przykład w miejscowościach Vitez, Stolac, Gornji Vakuf/Uskoplje i wreszcie Mostar, przed południem przychodzą mali Chorwaci, a popołudniu mali Boszniacy (bośniaccy muzułmanie), lub odwrotnie. Istnieją też przypadki podzielonych budynków z oddzielnymi wejściami dla konkretnych grup narodowych! Oczywiście rówieśnicy z tych miejscowości uczą się na lekcjach zupełnie innych, często przeciwstawnych faktów z historii, języka, literatury a nawet geografii… Podzielonych szkół średnich jest nieco mniej, ale także istnieją.

Miałam okazję pracować w jednej z nich w Mostarze, podczas realizacji swojego projektu. Chodzi o Stare Gimnazjum, które jest szkołą z tradycjami, prestiżową, najlepszą w Mostarze. Mieści się ono w centrum, w zabytkowym budynku wybudowanym za czasów Austro-Węgier w stylu neomauretańskim. W czasie wojny budynek, który znajdował się na linii frontu został zniszczony. Wkrótce po wojnie przejęty przez Chorwatów stał się szkołą, co oczywiste, tylko dla nich. Do sprawy jak zwykle włączyła się wspólnota międzynarodowa i, bodajże ambasada Hiszpanii, zadeklarowała, że wspomoże remont obiektu pod warunkiem, że przyszli uczniowie będą przedstawicielami obu narodów, które zamieszkują podzielony Mostar, czyli Chorwatów i Boszniaków. Tyle też wiedziałam w momencie gdy zdecydowałam, że to właśnie stare gimnazjum będzie jedną ze szkół, w których przeprowadzę swoje warsztaty. Zadzwoniłam do sekretariatu, przedstawiłam się i w skrócie zaprezentowałam ideę projektu oraz zaproponowałam spotkanie z dyrektorem szkoły w celu omówienia szczegółów ewentualnej współpracy. Sekretarka poinformowała mnie, że chociaż formalnie szkoła ma jednego dyrektora, to w takiej sytuacji powinnam umówić się na dwa spotkania, jedno z dyrektorką, a drugie z jej zastępcą, który jak się wyraziła, jest szefem drugiej zmiany. Byłam lekko zdziwiona, ale od razu domyśliłam się o co chodzi, pomogły mi w tym oczywiście imiona dyrektorów (jedno chorwackie, drugie muzułmańskie). Gdy już udało się ustalić terminy, okazało się, że dziwnym trafem przypadały na dwa różne dni. Po kilku dniach pojechałam wraz ze swoimi współpracownikami do Mostaru. Pierwsze spotkanie przypadało z dyrektorką – Chorwatką. Okazała się bardzo miłą i elegancką panią, od razu zaczęła opowiadać z dumą o kończącym się remoncie zabytkowego budynku szkoły. Gdy przeszliśmy do sedna spotkania, pani dyrektor od razu zaprotestowała słysząc, że ze swoim zastępcą mamy zamiar się spotkać następnego dnia. Była bardzo oburzona słysząc, że tak nas umówiła sekretarka, po czym wyciągnęła najnowszy model telefonu komórkowego i wystukała ręcznie numer. Po chwili ciepło rozmawiała i zapraszała go do swojego gabinetu. Po paru minutach, trochę niezręcznym dla obu stron, wszedł bardzo elegancki pan, który przedstawił się jako zastępca dyrektora szkoły – szef drugiej zmiany… Po moim pytaniu, co oznacza druga zmiana, elegancki pan, zmienił ton na bardziej oficjalny i rozpoczął konwersację z panią dyrektor, która aż raziła teatralnością i sztucznym ciepłem. Potem pani dyrektor wyjaśniła, że ktoś nas wprowadził w błąd, że jej szkoła (zastępca w tym momencie znacząco chrząknął) nie jest przykładem dwóch szkół pod jednym dachem, że wszystko wspaniale funkcjonuje. Na moje pytanie jakie przedmioty uczniowie mają razem – odpowiedziała z dumą, że … informatykę! I tylko to… Cóż, zostałam bez argumentów. Oczywiście na moją propozycję warsztatów o konfrontacji z przeszłością dla jednej klasy nie przystali. Z powodów organizacyjnych i przeładowania programu, ma się rozumieć… Najgorsze w tej sytuacji nie był właściwie wynik rozmowy, który przewidywaliśmy, ale próba przykrycia sytuacji i przedstawienia jej zupełnie inną niż jest. To najlepszy przykład jak niebezpieczny jest dzisiejszy nacjonalizm w Bośni, niebezpieczny bo ukryty za pięknymi, ale pustymi słowami za którymi nigdy nie idą czyny.

Mostarskie Stare Gimnazjum po remoncie